त्र्यंबकेश्वरात एकंदरीत पाच दिवस अवस्थान झाले. या पाच दिवसाच्या अवस्थानातील कुशावर्त, गंगाळे, रामविहिरा-लक्ष्मणविहिरा, गंगाद्वार ही विहरणस्थाने होत. राम-लक्ष्मण कुंडांच्या काठावर आसन झाल्यावर सर्वज्ञ या ठिकाणी आले.

     सर्वज्ञ काळात येथील अधिष्ठित दैवतांचा ‘कोळाइ, गंगाइ आणि ‘नृसिंह’ असा उल्लेख आला आहे. स्थानपोथी आणि चरित्रातील वर्णनानुसार येथे एकूण तीन कोरीव लेणे आहेत. यात दोन पूर्वाभिमुख आहेत. आणि एक उत्तराभिमुख. पैकी दक्षिणेकडील पूर्वाभिमुख लेण्यात दोन कुंड आहेत. आणि उत्तराभिमुख लेण्यापुढेही एक कुंड आहे. सर्वज्ञ जेव्हा या ठिकाणी आले तेव्हा प्रथम घाटावर आसन झाले. मग कोळाइच्या उजव्या हातास आसन झाले. त्यानंतर गंगाद्वारास आसन झाले. आणि त्यानंतर कोळाइच्या उत्तरेस पूर्वाभिमुख असणाऱ्या नृसिंहापुढे आसन झाले. आणि त्यानंतर सर्वज्ञांना नृसिहापुढील पटिशाळेत आसन झाले.

     स्थानपोथी आणि लीळाचरित्रातील स्थानवर्णनाचा पडताळा घेतला असता तत्कालीन परिस्थिती जी लक्षात येते ती आता बदललेली आहे. ‘कोळाइ उत्तरे नृसिंह’ म्हटला आहे, आता त्या जागेवर ‘कोळाइची’ मूर्ती आहे. आज तिलाच ‘कोलांबिका’ म्हणतात. ज्या ठिकाणी कोळाइची मूर्ती होती त्या जागेवर गंगादेवीची मूर्ती आहे. आणि ज्या ठिकाणी गंगादेवीची मूर्ती होती त्या ठिकाणी गणेशाची मूर्ती आहे. एवढा बदल जरी झाला तरी मूळ जागा मात्र जशाच्या तशा आहेत. हा बदल कोण्या काळात झाला असेल हे सांगता येणार नाही.

     येथील नमस्कार करता येतील अशी एकूण ४ ठिकाणे आहेत. सलग कोण्या एका स्थानपोथीतील वाक्यातून येथील स्थाननिश्चिती करणे अत्यंत कठिण आहे. तथापि अनेक स्थानपोथ्या आणि चरित्रपोथ्यांतील दिशानिर्देशाचा यथायोग्य क्रम लावून येथील स्थाने निश्चित करावी लागतात.

‘‘कोळाए उत्तरामुख : कोळाएपुर्वे उजवेया हाता आसन :’’ कोळाइ ही उत्तराभिमुख होती आणि तिच्या पूर्वेस उजव्या हाताला सर्वज्ञांना आसन झाले. सांप्रत स्थानपोथीत ज्यास ‘कोळाइ’ म्हणून संबोधले आहे त्या जागी गंगादेवीची मूर्ती आहे. त्या मूर्तीखाली लहान कुंड असून कुंड आणि मूर्तीच्या मध्ये गोमुख बसवले आहे. त्यातून गंगेचा उद्गम होतो.

     ‘‘नरसींहु पूर्वामुख :’’ ‘‘कोळाइउत्तरे नृसिंही नावेक आसन जालें : मग मढाचिये पटिशाळे बीजें केलें : तेथ पटिशाळें आसन जालें :’’ कोळाइच्या उत्तरेस नृसिंह हा पूर्वाभिमुख आहे. सांप्रत या जागेवर जी मूर्ती आहे तिला येथील रहिवासी ‘कोलांबिका’ म्हणतात. ज्या मूर्त्यांवर सात-आठशे वर्षांपासून वारंवार शेंदराचे थर चढवले जातात त्या मूर्त्यांचे आकारमान बहूधा मुळाबरहुकूम राहात नाही. काळांतराने या मूर्तीस लोकही देवीची मूर्ती समजू लागले अशी संभावना नाकारता येत नाही. त्यास दुसरे कारण असेही म्हणता येईल, त्र्यंबकेश्वराचा हा परिसर काही काळ मुस्लीम अधिपत्याखाली असल्याने येथील दैवताच्या पूजेस प्रतिबंध असावा. त्यामुळे मूर्त्यांच्या ठिकाणी जीर्णता येणे स्वाभाविक आहे. अथवा मुस्लीम राजवटीत येथील मूर्त्यांचीही नासधूस केली असावी. पुढे पेशवे काळात येथील मुर्त्या पुन्हा नव्याने बसविण्यात आल्या असाव्या अशीही संभावाना नाकारता येत नाही. येथील नृसिंहाच्या देवळासमोरील भाग हा जिर्णोद्धारीत आहे. ‘‘नरसिंहापुढें पटिसाळे आसन : एकी वासना भितरी डावेया हाता :’’ नृसिंहाच्या पुढे असणाऱ्या पटीशाळेत सर्वज्ञांना आसन झाले. आणि एका वासनेप्रमाणे नृसिंहाच्या गाभाऱ्यात डाव्या बाजूस आसन झाले. या दोन्ही ठिकाणी आसन झाल्याचा उल्लेख काही पोथ्यांत आढळतो. ‘‘हिराइसे : नृसिहांचां देउळी आसन :॥ एकी वासना : मढाचां द्वारीं वेढे करीत असति : तेथ बडवेयाचें गाऱ्हाणें : संबोखु :॥’’ चरित्रातही प्रथम नृसिंहाच्या देवळात आसन झाल्याचा उल्लेख आहे. आणि त्यानंतर देवळासमोरील पटीशाळेत आसन झाल्याचा उल्लेख आहे. या जागांची स्थानपोथीनुसार स्थलनिश्चिती ही आउठ हाताच्या बाहेर नसल्याने या दोन्ही ठिकाणी नमस्कार करू शकतो.

     येथील स्थानपोथी आणि चरित्रातील वर्णनात गंगाद्वार, गंगादेवी, कोळाई असे उल्लेख येतात. परंतु ही तीन वेगवेगळी ठिकाणे आहेत का एकाच ठिकाणास ही नामे लागू होतात याविषयी मात्र संभ्रम निर्माण होतो. परंतु अनेक स्थानपोथ्या आणि चरित्रातील वर्णने बारकाईने वाचली असता असे लक्षात येते की, कोळाइ आणि गंगाद्वार ही दोन ठिकाणे आहेत. ‘‘कोळाए पसीमे गंगाद्वार :’’ म्हणजे कोळाइच्या पश्चिमेस गंगाद्वार आहे. अर्थात या वाक्यावरून गंगाद्वार आणि कोळाइ ही दोन्ही वेगवेगळी ठिकाणे आहेत असे सिद्ध होते. कोळाइच्या पश्चिमेस पूर्वाभिमुख असणारं एक लेणं आहे. त्या लेण्यात दोन कुंड आहेत. या दोन्ही कुंडांच्या मध्ये ओट्यावर गणेशाची मूर्ती आहे. या जागेवरच गंगादेवीची मूर्ती असावी. या गंगादेवीपुढे सर्वज्ञांना आसन झाले होते. ‘‘गोसावी गंगाद्वारासी बीजे केले : गंगेपुढा नावेक आसन जाले :’’ याविषयी स्थानपोथीतील पुढील वाक्ये येथील ठिकाण अधिक स्पष्ट करतात. ‘‘कोळाये उत्तरीली आडवांगी भितरी उजवेया हाता आसन :’’ अर्थात कोळाइच्या उत्तरील आडबाजूस लेण्यामध्ये उजव्या हातास सर्वज्ञांना आसन झाले. म्हणजेच ही जागा गंगादेवीच्या मूर्तिपुढील स्थळ दर्शविणारी आहे. ‘‘गंगाद्वारी आसन : तें कोळाएसि उजविया हाता :’’ या वाक्यात ‘गंगाद्वारास सर्वज्ञांना आसन झाले ते कोळाइ स्थळाच्या उजव्या हातास झाले.’ वांचून कोळाइ मूर्तिच्या उजव्या हातास आसन झाले असा अर्थ कोणी करेल तर तो चूकीचा ठरेल. कारण ‘कोळाइ पश्चिमे गंगाद्वार’ म्हटले आहे. गंगाद्वारास सांप्रत गणेशापुढील जागेवर नमस्करण्यास काही हरकत नाही.

      येथील लीळेचा निर्देश असा गंगाद्वारास सर्वज्ञांना आसन झाले. तेव्हा कोळाइच्या बेंबीतून पाणी निघत होते. डखल्यांनी त्या ठिकाणी बोट लावून ते पाणी थांबवले. आणि म्हणू लागले, “खाली गंगेच्या दोन्ही काठावरील गावं पुरात वाहून नेतेस, माणसं गुरं नेतेस, वासरू नेतेस, शेळ्यामेंढ्या नेतेस, शेतीवाडी नेतेस. आता माझं बोट ने बरं, मग मानलं तुला!’ सर्वज्ञ म्हणाले, ‘‘देवतेस निरोध हाईल असं बोलू नये'' डखल्याने म्हटले, ‘‘जी जी, मी काय शिव्या देत आहे? चिडवत आहे? तिथलं काय मोडत आहे? मी गोष्टी सांगत आहे. असे असताना माझाच अडथळा होत असेल तर माझेच पाप म्हणावे.’’ सर्वज्ञांनी स्मितहास्य केले. त्यानंतर सर्वज्ञांना कोळाईच्या उत्तरेस नरसिंह मठात काहीवेळ आसन झाले. आणि मग सर्वज्ञांनी नरसिंहाच्या मठात बीजे केले. तिथे आसन झाले. भक्तजनास ब्रह्मविद्या आणि देवतांविषयक शास्त्राचं निरूपण होत होते.

     ‘खाली पाणियां अडी भरे’ म्हणजे कोळाइ म्हणजेच गंगादेवीच्या खाली असणारा खड्डा पण्याने भरायचा.  तो डखल्यांनी उपसून रिकामा केला. इतक्यात तिथला गुरव, पुजारी आला. आणि “माझे पाणी सांडले.'' म्हणून तो ओरडू लागला. तेव्हा डखले म्हणाले, “तुझे कसले पाणी! तू गुरव. तू काय गौतामाचा भाऊबंद! वंशज आहेस का? गौतम तुझा कोण लागतो? आणि आम्हाला काय लागत नाही! मग तो पुजारी सर्वज्ञांजवळ गाऱ्हाणं घेऊन आला. “पाहिलंत जी, तुमचे शिष्य गंगाद्वाराचे पाणी उपसत आहेत. त्या पाण्यामुळे आम्ही आपला परिवार पोसतो जी. त्यामुळे आम्हाला थोडीफार प्राप्ती होते. यांनी तर सर्व पाणी उपसले.' सर्वज्ञ म्हणाले, 'भटो, तुम्हाला दररोज किती मिळतात? ' त्याने म्हटले, जी जी, तीन नाणी मिळतात. कोण्या दिवशी अर्धा दाम (आठ आणे) मिळतो. कोण्या दिवशी पाऊणा दाम (बारा आणे) मिळतो.'' मग सर्वज्ञांनी बाईसांकरवी त्याला पाऊणा दाम किंवा अर्धा दाम न देता पूर्ण दाम (सोळा आणे) दिला. सर्वज्ञ म्हणाले, “बाई, एक दाम द्या.” मग बाईसांनी एक दाम दिला. डखले म्हणाले, 'हा जी, हे काय गौतमाचे भाऊबंद? म्हणून त्याला एक दाम दिला.'' सर्वज्ञांनी डखल्यास शिक्षापण केले. मग अमृतासारख्या मधूर शब्दांनी आश्वस्त केले. 'तीर्थ, देवता, पुरुषा या तिघांचा ऐसा अतं न पाहिजे कीं :'' मग डखल्यांनी, 'हो का जी.” म्हणून नमस्कार केला. ।।

(गंगाद्वारला जाण्यासाठी ७५० पायऱ्या आहेत. हे गाव मस्का येथील करमसी रणमुल्ल यांनी बांधले होते. हे काम संवत १९०७ मध्ये चैत्र १ रोजी सुरू झाले आणि चैत्र संवत १९१८ च्या ५ तारखेला सेठ हंसराज करमसी यांनी पूर्ण केले.)